Pragmatyka językowa w praktyce logopedycznej

Z tego artykułu dowiesz się, czym jest pragmatyka językowa (pragmalingwistyka) i jakie miejsce zajmuje we współczesnym językoznawstwie. Przedstawimy także, w jaki sposób jej obszar badawczy pokrywa się w pewnej mierze z wachlarzem zainteresowań logopedycznych. Omówione zostaną również przypadki zaburzeń pragmatyki w wypowiedzi zarówno u osób bez patologii mowy i języka, jak i u ludzi ze zdiagnozowanymi zaburzeniami.

Pragmatyka – czyli co dokładnie?

Dziedzina ta należy do obszaru zainteresowań różnych naukowców, np. logików, językoznawców czy filozofów. Zajmuje się ona relacjami pomiędzy znakami, a ich odbiorcami. W tym miejscu należy przede wszystkim ustalić definicję znaku. Pojęcie to może od razu przywoływać na myśl skojarzenia, terminy synonimiczne, np. znaki drogowe, znaki towarowe czy nawet – znaczki pocztowe.

Wszystkie te skróty myślowe są w pewnej mierze trafne, bo znaki to po prostu wszystkie dostępne nam elementy rzeczywistości, które nie są dla nas ważne ze względu na samo swoje istnienie. Dla nas, odbiorców, liczy się przede wszystkim to, do czego odsyła nas konkretny znak. Zauważamy zatem, że pomiędzy znakiem, a tym, do czego mamy być odesłani, istnieje swoista relacja, którą odbiorca ma zrozumieć – zinterpretować.

Przykład: wspomniany znak drogowy, np. czerwone koło z białym prostokątem pośrodku. Dla każdej osoby, która zna podstawy ruchu drogowego wiadomym jest, że widząc takie oznaczenie, nie może wjechać w tę ulicę swoim pojazdem. Jest to znak konwencjonalny, ponieważ przyjęcie jego znaczenia odbyło się na zasadzie umowy społecznej. Każdy obywatel jest zobowiązany do stosowania się do tego znaku. Inaczej grozi mu w mandat, a w najgorszym razie – wypadek i to z dość przykrymi konsekwencjami.

Istnieją również znaki niekonwencjonalne, zwane naturalnymi. Zaliczamy do nich np. wznoszący się dym – na podstawie tego znaku może wywnioskować, że w pobliżu znajduje się rozpalony ogień. Co robimy w takiej sytuacji? Mamy okazję do różnych interpretacji. Niektóre zwierzęta, kiedy widzą ogień, uciekają, ponieważ jest dla nich znakiem zwiastującym zagrożenie. Możemy zainteresować się tym widokiem, ponieważ może ktoś rozpalił grilla i znajduje się tam pole namiotowe, na którym możemy przez jakiś czas przenocować w trakcie wyprawy. A może ktoś rozpalił ogień w lesie, stwarzając tym samym realne zagrożenie dla wielu roślin i zwierząt? W takiej sytuacji trzeba działać – gasić samemu albo wzywać profesjonalną pomoc. Również nasze ciało daje nam znaki, np. ból albo gorączka. Same z siebie nie są niczym przyjemnym, natomiast w XXI wieku coraz rzadziej skupiamy się na nich, ponieważ są tylko objawami. Objawami choroby bądź zaburzenia, które wymaga rozpoczęcia postawienia rzetelnej diagnozy i przeprowadzenia terapii lub leczenia.

Pragmatyka językowa

Język to potężny system znaków. Wśród nich możemy wyróżnić najmniejsze jednostki, które posiadają jakieś znaczenie, czyli morfemy (np. leksykalne -> dom, słowotwórcze -> za-, -ec, fleksyjne -> -a, -ami, -owi) i jednostki największe, czyli teksty, które składają się ze zdań i słów. Dzięki tym znakom mamy do dyspozycji całe potężne narzędzia, jakimi są języki narodowe, programowania czy znaczników.

Poza znakami wchodzącymi w skład komunikacji werbalnej, wyróżniamy jeszcze znaki należące do przekazu niewerbalnego, czyli nie opartego na słowie. Należą do nich mimika, gestykulacja, kontakt wzrokowy, przestrzeń społeczna, wygląd. Warto wspomnieć jeszcze o prozodii, czyli wszystkich składnikach komunikatu, które pozwalają nam nadawać wypowiedzi konkretną ekspresję i dążyć do wyznaczonych przez celów komunikacyjnych. Należą do nich: akcent, wysokość głosu i intonacja, natężenie głosu, a także tempo i rytm mowy. One pozwalają nam inaczej wypowiadać to samo zdanie, kiedy coś oznajmiamy, inaczej gdy pytamy, a inaczej kiedy komuś rozkazujemy.

I można byłoby w ten sposób mówić o pragmalingwistyce jeszcze bardzo długo, ale artykuł ten dotyczy problemów pragmatyki, które związane są z logopedią. Czy na płaszczyźnie praktyki językowej mogą w ogóle występować jakieś zaburzenia? Poznajcie niektóre z nich!

Aprozodia

Jest to zaburzenie polegające na tym, że w organizmie pacjenta doszło do zmian w obszarach mózgu, które są odpowiedzialne za odpowiedzialne dobieranie elementów prozodycznych do konkretnej wypowiedzi. W takiej sytuacji chory ma problemy na poziomie neurologicznym i biologicznym z tym, by poprawnie stosować akcent oraz intonować komunikaty. Taki typ aprozodii dotyczy płaszczyzny lingwistycznej.

Istnieje jednak drugi typ. Jest równie istotny dla chorego, ponieważ jego obecność skutecznie utrudnia codzienną komunikację i wzajemne zrozumienie rozmówców. Jest to aprozodia afektywna. W tym przypadku pacjent nie jest w stanie prawidłowo posługiwać się prozodią w celu nadania odpowiedniej ekspresji swojej wypowiedzi. Po pierwsze, utrudnia to odbiorcy zrozumienie, czy dane zdanie jest informacją, prośbą i pytaniem. Po drugie, komunikaty mogą stać się pod tym względem jałowe i apatyczne, ponieważ intonacja zdań może być bardzo monotonna, a natężenie dźwięku będzie nieadekwatnie dobrane do sytuacji.

Może dojść również do takiego zdarzenia, że chory zacznie mieć trudności z odbiorem komunikatów na płaszczyźnie prozodycznej. Zaburzenie ośrodków w mózgu sprawi, że pomimo zachowanej możliwości posługiwania się akcentem i intonacją na poziomie ruchowym, nie będzie w stanie odróżnić rozkazu od pytania czy zauważyć, na który element zdania został postawiony nacisk. Taki rodzaj aprozodii nazywa się odbiorczym.

Każde z tych zaburzeń utrudnia prawidłową komunikację z pacjentem. Ich konsekwencją jest albo tworzenie wypowiedzi, które są wieloznaczne dla odbiorcy, albo problem z jednoznacznym odbiorem komunikatu przez pacjenta z aprozodią odbiorczą. Wśród ćwiczeń pragmatyki językowej stosowanej przez logopedów w tym obszarze możemy wyróżnić ćwiczenia stosowania prozodii oraz ćwiczenia stymulacji czynności poznawczych.

Pragnozja

Zaburzenie to jest wynikiem uszkodzeń powstałych w obrębie tych obszarów mózgu, które są odpowiedzialne za pragmatykę, ale także inne funkcje związane z komunikacją. Zaliczamy do nich prozodię, składnię, leksykę oraz semantykę, a także fonetykę i czynności związane z tym systemem – czytanie, powtarzanie, mówienie. Czym jednak charakteryzują się zaburzenia pragmatyki w tym zaburzeniu?

Po pierwsze, jak już zostało wspomniane, dochodzi do pomyłek w obrębie produkowanych wypowiedzi. Nie chodzi wyłącznie o błędy na poziomie fonologicznym, ale także gramatycznym, semantycznym i właśnie – pragmatycznym. Komunikaty mogą być zbyt rozległe, bardzo szczegółowe, a sama wypowiedź jest ukierunkowana przede wszystkim na osobę mówiącego. Dotyczy to zarówno mowy monologowej, jak i dialogowej.

Z drugiej strony może dojść do znacznego zubożenia substancji wypowiedzi. Mogą one być krótkie, zwięzłe, pozbawione jakiegokolwiek nacechowania emocjonalnego, a nawet kluczowych informacji. Podobnie jak w przypadku aprozodii, zaburzenie to może działać również w drugą stronę. Pacjent może mieć trudności z rozumieniem wypowiedzi drugiego człowieka. Dotyczy to takich elementów komunikatu jak ironia, sarkazm, żart. Wiąże się również z zaburzeniem prawidłowego wnioskowania, odbierania informacji oraz odgrywania ról społecznych, a co za tym idzie – wielu nieporozumień i sytuacji kryzysowych, które mogą wpłynąć na dalsze funkcjonowanie pacjenta w otoczeniu i w codziennej komunikacji.

Spektrum autyzmu (autism spectrum disorder)

O osobach ze spektrum autyzmu można pokrótce powiedzieć, że mają problemy z komunikacją pomimo to, że mogą bardzo dobrze przyswoić sobie zasady językowe. Szczegółowe cechy indywidualne każdego pacjenta z ASD zależą od stopnia funkcjonowania jednostki. Do innych zaburzeń komunikacji u takich osób można dodać również trudność z tworzeniem tzw. wspólnego pola uwagi (czyli współmiernej relacji pomiędzy dwojgiem osób i obserwowanym przedmiotem), problemy z reagowaniem na imię, a także echolalię lub trudności związane z leksykalne i pragmatyczne.

Do podstawowych zainteresowań pragmalingwistyki zalicza się tzw. intencje komunikacyjne, czyli to, co chce osiągnąć nadawca, kiedy formułuje swoją wypowiedź, a także, w jaki sposób udało się zrealizować przyjęty cel i czy odbiorca prawidłowo odczytał intencje swojego rozmówcy. Osoby z ASD mają trudności z relacjonowaniem, wnioskowaniem, a także kierowaniem rozmowy czy komunikatu w taki sposób, by osiągnąć zamierzony cel. Do tego dochodzą jeszcze kłopoty z empatią, wyobrażaniem sobie tego, co czuje lub planuje zrobić drugi rozmówca, a więc i z dalszym planowaniem czy konstruowaniem swoich wypowiedzi.

Kolejną trudnością jest samo inicjowanie i podtrzymywanie kontaktu z drugim. Często nie zachodzi w ogóle potrzeba, by rozpoczynać rozmowę albo pacjent nie odczuwa, że z jakichś względów (np. grzecznościowych) należy podtrzymywać zaistniały dialog. Stąd też następnym ważnym elementem są problemy ze stylem wypowiedzi. Osoba z ASD nie zawsze potrafi dostosować słownictwo i prozodię do sytuacji komunikacyjnej oraz danego kontekstu. Z tego zaś pomogą wynikać liczne nieporozumienia, frustracje, a także niechęć do dalszych rozmów, rozpad relacji i wycofanie się. Wypowiedziom osób ze spektrum autyzmu mogą towarzyszyć także niespójność, nieadekwatna liczba informacji oraz odstępowanie od tzw. reguł konwersacyjnych Grice’a – jasności, zwięzłości oraz uporządkowania.

Zaburzenie semantyczno-pragmatyczne

Jest to dość trudne do zrozumienia zjawisko, pod względem samej patologii i etiologii. Zaburzenie polega na tym, że osoba tworzy wypowiedź poprawną i płynną, ale sama treść cechuje się niespójnością, przez co jest trudna w odbiorze. Pacjent sam nie rozumie tego, co powiedział, a często posługuje się wcześniej poznanymi i zapamiętanymi sformułowaniami.

Podobnie jak we wcześniej przywoływanych zaburzeniach, tak i w semantyczno-pragmatycznym może dojść do trudności w rozumieniu komunikatów przez pacjenta. Odbiorca z zaburzeniem może błędnie interpretować wypowiedź drugiej osoby. Co więcej, może analizować ją w sposób wybiórczy i skupić się wyłącznie na paru wybranych jej elementach.

Dochodzi także do nieporozumień związanych z dosłownym odbieraniem treści, a sam pacjent może nieadekwatnie dobierać słownictwo do swojej wypowiedzi oraz kontekstu komunikacyjnego. Mogą pojawiać się problemy z zachowywaniem grzeczności językowej, a zwłaszcza z zachowywaniem reguł komunikacyjnych. Zaburzenie to może stanowić element spektrum autyzmu.

Bibliografia

Czaplewska E., Rozumienie pragmatycznych aspektów wypowiedzi przez dzieci ze specyficznym zaburzeniem językowym (SLI). Gdańsk 2012.

Grice P., Logika i konwersacja (tłum. J. Wajszczuk). „Przegląd Humanistyczny” 6, 1977, s. 85–99.

Grzegorczykowa R., Wstęp do językoznawstwa. Warszawa 2007.

Levinson S. C., Pragmatyka (tłum. T. Ciesierski, K. Stachowicz). Warszawa 2010.

Paul R., Wilson K. P., Diagnoza mowy, języka i komunikowania się w zaburzeniach ze spektrum autyzmu. W: Ozonoff S., Goldstein S., Naglieri J. A. (red.), Diagnoza zaburzeń ze spektrum autyzmu. Kraków 2017, s. 216–253.

Panasiuk J., Interakcja w afazji. TEKST– metaTEKST – konTEKST. Lublin 2012.

Pawłowska-Jaroń H., Aprozodia. Źródło: https://www.komlogo.pl/index.php/encyklopedia/111-a/365-aprozodia?highlight=WyJhcHJvem9kaWEiXQ== (dostęp: 21.03.2023).